مقدمه
بــا توجــه بــه اینکــه توســعه‌ی آبزی‌پــروری در جهــان امـروز در تأمیـن غـذای بشـر و همچنیـن اقتصـاد کشـورهای مختلـف نقـش مهمـی دارد، لـذا یکـی از شـرایط اصلـی تولیـدآبزیــان پرورشــی، حفــظ بهداشــت و جلوگیــری از بــروز انــواع بیماری‌هــا در آن‌هاســت. در مراکــز پــرورش ماهــی و آبزیــان بـه واسـطه‌ی انبوهـی و شـرایط کم‌وبیـش مصنوعـی محیطـی، بـروز بیماری‌هـا و سـرعت انتشـار آن‌هـا بیشـتر از محیط‌هـای طبیعــی می‌باشــد. بیماری‌هــا و عــوارض مختلــف نه تنهــا ســبب تلفــات و کاهــش چشــمگیر تولیــد می‌شــوند، بلکــه خــوردن گوشــت و فرآورده‌هــای آبزیــان بیمــار بــرای انســان نیــز خالــی از خطــر نمی‌باشــد. بــه بــاور آبــزی‌پــروران، عرضــه‌ی ماهیــان پرورشــی روز بــه روز بــا تقاضــای بیشــترمصرف‌کننــدگان مواجــه شــده اســت. ایــن امــر طبیعــی بــه نظـر می‌رسـد کـه مـردم تولیـدات بهداشـتی باکیفیـت بیشـتررا می‌پســندند. امــروزه عــلاوه بــر بیماری‌هــای عفونــی،باقیمانده‌هــای ســموم کشــاورزی، داروهــای دامپزشــکی، فلــزات ســنگین، مــواد آلــی و غیــر آلــی نیــز در آبزیــان ازچالش‌هــای مطــرح بــوده، لــذا ضــروری اســت کــه تولیــدات شـیلاتی از هـر دو جنبـه‌ی اقتصـادی و بهداشـتی مدنظـر قـرارگیرنــد.
تعریف بیماری در آبزی‌پروری
از نظـر علمـی بیمـاری یـک پدیـده‌ی غیرعـادی اسـت کـه به وسـیله‌ی اثـرات سـوء پـاره‌ای از موجـودات زنـده، در ماهـی و یـا هـر موجـود آبـزی که خـارج از شـرایط متعـارف قـرار دارد، بــه وجــود می‌آیــد. ایــن پدیــده ممکــن اســت منشــأ حیاتــی (Biotic) یـا غیـر حیاتـی (Abiotic) داشـته باشـد. بیمـاری بــا منشــأ حیاتــی می‌توانــد شــامل انــواع عفونت‌هــای ناشــی از میکروارگانیســم‌ها، انگل‌هــای خارجــی و داخلــی و ســایرموجـودات زنـده باشـد که در 3 گـروه اصلـی بیماری‌هـای ویروســی، باکتریــال و بیماری‌هــای قارچــی طبقه بنــدی می‌گـردد بیمـاری بـا منشـأ غیـر حیاتـی می‌توانـد ناشـی از عوامـل زیـر باشـد:
- ناهنجاری‌هــای ژنتیکــی ماننــد زوال نســل، بــروز صفــات عـدم مقاومـت و رشـد
- صدمـات فیزیکـی ناشـی از دسـت‌کاری، صیـد، حمل ونقـل، انبوهـی جمعیـت و حمله‌ی شـکارچیان
- ناهماهنگی‌هــای تغذیــه‌ای، کمبودهــا ماننــد کاهــش ونارســایی‌های غذایــی
- آلودگی‌هـای محیطـی ماننـد سـموم بـا منشـأ مـواد آلـی و معدنــی، آلودگی‌هــای نفتــی و رادیواکتیــو
- شـرایط نامسـاعد محیطـی ماننـد تغییـرات درجـه حـرارت،pH شـرایط نامسـاعد محیطـی ماننـد تغییـرات درجـه حـرارت، اکسـیژن محلـول، گازهـای سـمی، شـوری آب .
بیماری حباب گازی (Gas Bubble Disease)
علت ایجاد
ایــن بیمــاری از دســته‌ی بیماری‌هــای اکتســابی اســت کــه تحــت‌تأثیــر عوامــل محیطــی ایجــاد می‌شــود. بیمــاری حبــاب‌گازی زمانــی کــه گازهــای اتمســفر به صــورت فــوق اشـباع در آب موجـود باشـد، در ماهـی رخ می‌دهـد. افزایـش وکاهـش ناگهانـی گازهـای محلـول در آب، عامـل اصلـی ایجـاد بیمـاری حبـاب گازی در ماهیـان قـزل‌آلای پرورشـی تشـخیص داده شــده اســت. در ایــن شــرایط گازهــا در خــون ماهــی بــا ســرعت معمــول افزایــش و کاهــش پیــدا نمی‌کننــد؛ ایــن گازهــا از حالــت محلــول در خــون خارج شــده و به صــورت حبـاب درمی‌آینـد و ماهیـان بـر اثـر آمفیـزم و آمبولـی‌گازی در اندام‌هــای مختلــف تلــف می‌شــوند. در رابطــه بــا علــت ابتــلا ماهیانــی کــه در محیط‌هــای طبیعــی زندگــی می‌کننــد بایــدگفــت، آب موجــود در چاه‌هــا و چشــمه‌ها عمومــا دارای نیتــروژن زیــاد (بــه دلیــل مصــرف نشــدن در فرآیندهــای‌زیســتی) واکسـیژن کـم (بـه علـت کاهـش آن به وسـیله‌ی مـواد آلـی در خـاک) می‌باشـد کـه ایـن امـر باعـث بـروز بیمـاری حبـاب گازی در ماهیانــی کــه از چنیــن آب‌هایــی اســتفاده می‌کننــد می‌شــود.
اگرچــه نیتــروژن به عنــوان عامــل اصلــی در ایجــاد بیمــاری حبــاب گازی شناخته شــده اســت ولــی گازهــای اکســیژن ودی‌اکسـید کربـن در حالـت فـوق اشـباع می‌تواننـد در ایجـاد ایـن بیمـاری مؤثـر باشـند. جهـت تشـریح چگونگـی ایجـاد ایـن بیمـاری بایـد گفـت هنگامی کـه آب در معـرض اتمسـفر قـرار می‌گیـرد، گاز اضافـی شـروع بـه برقـراری تعـادل بـا هـوا می‌کنـد و درنتیجـه از آب خـارج می‌شـود؛ اگـر ایـن حالـت در رگ‌هـای خونـی ماهـی و یـا سـایر بافت‌هـای آن رخ دهـد بیمـاری حبـاب گازی ایجـاد خواهـد شـد. اشـباع شـدن گاز می‌توانـد براثـر هـر شـرایط دیگـری کـه منجـر بـه افزایـش گاز در آب نسـبت بـه اتمســفر می‌شــود، ایجــاد گــردد. انژکتورهــای ونتــوری، آبشــارها و پمپ‌هــای خــراب مهم‌تریــن عوامــل ایجادکننــده‌ی بیمــاری حبــاب گازی در سیســتم‌‍‌های آبــی محســوب می‌شــوند.
علائم و نشانه‌ها
نشــانه‌های ایــن بیمــاری بســته بــه گونــه و ســن ماهــی موردنظــر متفــاوت اســت. در لاروهــا بیشــتر حباب‌هــا درزیرپوســت و کیســه‌ی زرده ظاهــر می‌شــوند ولــی در لبــه‌ی باله‌هایشــان نیــز ممکــن اســت مشــاهده گــردد. درسـنین بالاتـر در چشـم‌ها، پوسـت، آب‌شـش‌ها و دهـان ظاهـرمی‌شــود. ماهی‌هایــی کــه حبــاب گازی در حدقــه‌ی چشــم آنهــا تشکیل شــده اســت معمــولاً دارای چشــم‌های بیــرون زده هســتند و تیره‌تــر از بقیــه‌ی ماهی‌هــا بــه نظــر می‌رســند. علائــم بالینــی در ایــن بیمــاری بــه دو شــکل حــاد و مزمــن خــود را نشــان می‌دهــد کــه در ادامــه هرکــدام موردبررســی قــرار می‌گیــرد:
فوق اشباع شدن گاز به صورت حاد
فــوق اشــباع شــدن گاز به صــورت حــاد (درصــد کل فشــارگاز:50-200 میلی‌متـر جیـوه)، در طـول کمتـر از چنـد دقیقـه می‌توانـد منجـر بـه تلفـات شـود. پـس از چنـد روز قـرارگرفتـن در شـرایط فـوق، تخم‌هـا در سـطح شـناور می‌شـوند و ممکـن اسـت لاروهـا دچـار تـورم کیسـه‌ی زرده شـوند. تـورم جمجمـه، اگزوفتالمـی و تـورم لامل‌هـای ششـی از عـوارض ایجـاد ایـن بیمـاری می‌باشـد کـه در ایـن وضعیـت ممکـن اسـت نزدیـک بـه 100درصـد، تلفـات رخ دهـد.
فوق اشباع شدن به فرم مزمن
سطوح فوق اشباع کم منجر به ایجاد فرم مزمن باتلفات کم )کمتر از 5 درصد)، تورم کیسه‌ی شنا و آمبولی خارجی رگ‌ها در دستگاه گوارش و دهان می‌شود. در این نوع اشباعیت، عوارض ثانویه مانند تلفات غیرعادی زیاد،ناهنجاری‌های اسکلتی و عفونت‌های فرصت‌طلب، اغلب شایع هستند. شواهد نشان می‌دهد که ماهی‌‌هایی که در مراحل نخست زندگی خود در معرض فوق اشباعیت مزمن قرارگرفته‌اند ممکن است که در مراحل بعدی زندگی، در سیکل تولید از خود مقاومت کمتری نشان دهند.
فصل شیوع
در این باره باید گفت درواقع بیماری حباب گازی زمانی می‌تواند رخ دهد که آب از یک چاه عمیق (۹۰متر به بالا) پمپ شود؛ چون چنین آبی اغلب توسط نیتروژن ویا دی اکسید کربن اشباع می‌شود ممکن است آب چشمه پس از گرم شدن در فصل بهار توسط نیتروژن اشباع شود. این حالت به دلیل تجمع گاز نیتروژن در طول فصل زمستان، به واسطه‌ی تجزیه‌ی طبیعی نیترات‌ها و نیتریت‌ها ایجاد می‌شود.
تشخیص
حضور آمپولی گازی شاخص تشخیص بیماری حباب گازی می‌باشد. نگه‌داشتن ماهی در برابر یک منبع نوری می‌تواند به مشاهده‌ی بهتر آمبولی گازی کمک کند. حباب‌ها در هنگامی که ماهی در زیر آب است می‌توانند در اثر فشار از باله و کمان‌های آب‌ششی جهت تأیید تشخیص خارج شوند. این بیماری را نباید با بیماری حباب گازی که در ماهی مرده‌ی فاسد ایجاد می‌شود اشتباه گرفت.
طی این بیماری، در موارد خفیف‌‌تر حتی ممکن است حباب‌های گاز مشاهده نشوند و در بچه ماهیان نورس بزرگ‌تر معمولاً آب‌شش‌ها بیشترین ضایعات را متحمل می‌شوند. به دلیل تغییر در شناوری، بچه ماهیان نورس به صورت غیرعادی و ناراحت شنا می کنند.
ماهیان مبتلا غالباً به حالت وارونه شنا کرده و یا به صورت آویخته در آب به سرمی‌برند. میزان تلفات در این وضعیت به طور قابل ملاحظه‌ای متغیراست. اگرپرورش دهنده دست خود را در آب فرو ببرد و حباب‌های نقره‌فام درخشنده به سرعت در سطح پوست شکل بگیرند، به شدت احتمال بروز این بیماری می‌رود. همچنین هنگام بررسی ماهیان مبتلا در زیر عدسی ممکن است حباب‌های گاز در سطح پوست یا درون مویرگ‌های آب‌ششی مشاهده شود.
درمان
درمان بیماری حباب گازی مستلزم حذف گاز اضافی در منبع آبی است. برای این منظور یکی ازروش‌ها هوادهی آب است تا به آن فرصت داده شود که با هوا به تعادل برسد، اما در بسیاری از مواقع این روش عملی نیست لذا تعمیر سوراخ‌ها یا منافذ لوله‌های آب‌رسانی و یا پمپ‌ها که ممکن است باعث تزریق هوابه داخل آب شوند نیز باید صورت بگیرد. در سیستم‌های با آب جاری که از حجم زیادی از آب استفاده می‌کنند، با استفاده از سیستم‌های گاز زدا می‌‌توان به خروج گازاضافی اقدام نمود. همچنین در برخی منابع ذکرشده برای درمان ماهیانی که از این بیماری رنج می‌برند، ضعیف کردن جریان آب، هم زمان با هوادهی شدید برای خروج نیتروژن اشباع می‌تواند مؤثر باشد.
پیامدها و عوارض
باید گفت اگرچه ممکن است تلفات ناشی از عارضه‌‌ی حباب گازی در جمعیت بچه ماهیان نورس کم باشد اما نجات یافتگان از یک همه‌گیری به ندرت کیفیت مطلوبی جهت پرورش خواهند داشت. با توجه به اینکه ضایعات ناشی از این بیماری تقریباً جبران ناپذیر است، ماهیان مبتلا حتی پس از بهبودی نسبی دچار عفونت‌های باکتریایی ثانویه شده و یا رشدشان متوقف شده و اصطلاحاً رشدسوز می‌گردند.