مقدمه:

هدف اولیه از ساخت غذا برای ماهیان فراهم کردن مخلوطی متعادل از مواد خوراکی جهت رفع نیازهایی مانند انرژی نگهداری، رشد، تولید مثل و سلامت می‌باشد. غذای موردنظر می‌بایست از خوش خوراکی لازم برخوردار بوده و فاقد ترکیبات ضد غذایی باشد؛ زیرا این ترکیبات مانع از عملکرد مناسب ماهی می‌شوند. اولین ماده مغذی که در ساخت غذا در نظر گرفته می‌شود پروتئین است که برای تأمین آمینو اسیدهای ضروری بدن موردنیاز هست. پودر ماهی به عنوان مهمترین منبع پروتئین در غذای ماهیان مطرح بوده و تقریبا دوسوم پروتئین در غذای آبزیان از آن منشأ می‌گیرد. رشد پایدار آبزی پروری بـه مقـدار زیـادي وابسـته بــه تأمیــن نهادههــاي غذایــی مناســب و امــن بــراي آبزیــان پرورشــی هســت ولــی در حــال حاضــر، پــرورش انــواع آبزیــان وابسـتگی زیـادي بـه وجـود پـودر و روغـن ماهـی در جیـره غذایی دارد. سـالانه در جهـان میلیون‌هـا تـن پـودر ماهـی فـرآوري شــده غالبــا در جیــره غذایــی تجــاري چارپایــان اهلــی، طیــور و آبزیــان مورداســتفاده قــرار می‌گیــرد کــه وابســتگی آبزیپــروري به آن بیشتر است.

تاریخچه تولید و مصرف پودر ماهی:

اولیـن بـار کاربـرد پـودر ماهـی به عنـوان منبـع اصلـی پروتئیـن در دامپـروري پـس از جنـگ جهانـی دوم، موجـب آغـاز صنعـت آبزیپــروري مــدرن گردیــد؛ امــا توســعه آبزیپــروري باعــث گردیـد تـا امـروزه پـودر و روغـن ماهـی به عنـوان افزودنیهـاي غـذاي آبزیـان در حـد وسـیعی مورداسـتفاده قـرار بگیـرد. از دهـه 1950 ،بعد از اینکــه رابطــه بیــن مصــرف چربیهــاي اشــباع و تغذیـه و سـلامتی کشـف شـد انگیـزه مصـرف گوشـت قرمـز و مــرغ در برابــر غذاهــاي دریایــی و ســایر آبزیــان کاهــش یافــت .ایـن باعـث شـد تـا بـه دلیـل ارزش غذایـی بیشـتر فرآوردههـاي دریایـی و سـایر پروتئینهـاي حیوانـی رشـد داشـته باشـد و عـدم کشــش ذخایــر دریایــی موجــب رونــق آبزیپــروري گــردد. بــا رشـد سـریع تولیـدات آبزیپـروري از دهـه 1970 بخـش بیشـتري از مصـرف پـودر ماهـی بـه سـمت تولیـد غـذاي آبزیـان معطـوف گـردد. سـابقه مصـرف پـودر ماهـی در مناطـق مختلـف جهـان به هـزاران سـال میرسـد بـراي مثـال در کشـورهاي اسـکاندیناوي قبـل از شناسـایی ماهیـت غذایـی پـودر ماهـی بهعنـوان غـذاي دام و طیـور اسـتفاده میشـده اسـت. در سـالهاي گذشـته پـودر ماهـی بـراي چارپایـان اهلـی، خـوك، مـرغ و به صـورت محـدودي بــراي تولیــد دارو در صنایــع داروســازي و کــود بــه کار میرفتــه اسـت. ضمـن اینکـه در سـال 2008 آمریـکا بیشـترین صـادرات
نیجریـه بیشـترین واردات را بـراي مصـرف انسـانی پـودر ماهـی داشـته اسـت.

ویژگیها و مواد تشکیل دهنده پودر ماهی :

پـودر ماهـی درواقـع آردي مایـل بـه رنـگ قهـوهاي اسـت کـه تقریبـا از انـواع آبزیـان دریایـی بـه دسـت می آیـد؛ امـا به طورکلـی از ماهیهــاي وحشــی صید شــده، ماهیهــاي کوچــک و ماهیــان اســتخوانی چــرب کــه به طورمعمــول بــراي مصــرف مســتقیم انســانی مناســب نیســتند، طــی مراحــل پختــن، فشــار دادن، خشـک کردن و آسـیاب کـردن ماهـی خـام تـازه و ضایعـات ماهی تولیـد میشـود. اغلـب گونه هـاي مورداسـتفاده در تولیـد پـودر ماهـی محتـواي پروتئینـی مشـابهی دارنـد کـه در حـدود 3-2 درصـد ماهـی اسـت، امـا محتـواي چربـی در گونه هـاي مختلـف ماهـی بسـیار متغیـر بـوده و مسـتقیما بـه کارایـی حـذف چربـی در زمـان فرآوري وابسـته اسـت. روغـن و پودر ماهـی داراي مقادیـر بسـیار بالایـی پروتئیـن، اسـیدهاي آمینـه، مـواد معدنـی و اسـیدهاي چـرب ضـروري (اسـیدهاي چـرب امـگا 3) میباشـند. پــودر ماهــی در کیفیتهــاي متفاوتــی عرضــه میشــود کــه حتــی ممکــن اســت در یــک کیفیــت نامطلــوب ســبب کاهــش رشــد و تأثیــر ســو بــر ســامت ماهــی گــردد. پــودر ماهــی باکیفیـت مناسـب به طـور متوسـط 60 تـا 70 درصـد پروتئیـن، 2 تـا بیشـتر از 14 درصـد چربـی، 6 تـا 12 درصـد رطوبـت و از 18 تـا 25 درصد خاکستر است.

مزایاي استفاده از پودر ماهی:

از مزایـاي مهـم اسـتفاده پـودر ماهـی میتـوان بـه بهبـود ایمنی در برابـر بیمـاري، بقـا، رشـد بالاتـر و کاهـش بـروز ناهنجاریهـا اشـاره کـرد. همچنیـن روغـن و پـودر ماهـی داراي قابلیـت هضـم بالایی بــوده به طوریکــه منجــر بــه افزایــش رشــد و تولیــد ضایعــات کمتــر از غــذا میشــود.

مشکلات و محدودیتهاي پیش روي پودر ماهی:

در حــال حاضــر تولیــد پــودر ماهــی وابســتگی شــدیدي بــه ماهیــان پالژیــک دارد. کمبــود ذخایــر، کاهــش صیــد ماهیــان پالژیـک و افزایـش تقاضـاي بـازار جهـت اسـتفاده از پـودر ماهـی در تغذیـه آبزیـان موجـب شـده اسـت قیمـت آن هرسـال افزایـش یابـد (5 ( طـوري کـه هرگونـه تغییـر و تنـش در بازارهـاي جهانـی سـبب بـه وجـود آمـدن بحـران و اثـر سـو در قیمـت پـودر ماهـی و برنامه هــاي تولیــد ماهــی در کشــور میشــود. از ســوي دیگــر کمبــود آب در ســطح جهــان و به تبــع آن خشکســالی و از بیــن رفتــن منابــع طبیعــی باعــث کمبــود علوفــه و غــذاي دام اســت کـه همیـن سـبب تغییـر تقاضـاي مـردم بـراي دام، روي تقاضـاي آبزیپـروري و قیمـت تأثیـر خواهـد گذاشـت و پایـش بـازار توزیـع و مصـرف آن را حائـز اهمیـت خواهـد نمـود.

مهمترین جایگزین‌های گیاهی و جانوري پودر ماهی:

نظــر بــه اینکــه امــروزه در ایــران اهمیــت مصــرف ماهــی شناخته شـده و مصـرف سـرانه آن در حــال افزایــش میباشــد، لــذا جهــت کاهــش قیمــت گوشــت ماهـی و درنتیجـه تشـویق بیشـتر جامعـه بـه مصـرف آن، کاهـش هزینه هــاي تولیــد ضــروري اســت. یکــی از راههــاي کاهــش هزینه هــاي پرورشــی، جایگزیــن نمــودن منابــع ارزان قیمــت پروتئیــن بجــاي اقــام گران قیمــت چــون پــودر ماهــی اســت. معمولتریـن منابـع جایگزیـن پـودر ماهـی، منابـع پروتئیـن گیاهـی میباشـند. کـه ازجملـه مهمتریـن منابـع پروتئینهـاي گیاهـی میتـوان بـه کنجالـه سـویا، کنجالـه پنبه دانـه، کنجالـه بــذرك، کنجالــه کلــزا، کنجالــه گلرنــگ، کنجالــه کنجــد، دانــه باقـلا اشـاره کـرد از میـان آن دسـته از پروتئینهـاي گیاهـی کـه به طورمعمـول اسـتفاده میشـود، کنجالـه سـویا بـه علـت فراوانـی و ارزش غذایــی اهمیــت بیشــتري دارد. از منابــع پروتئینــی جانــوري میتــوان بــه کــرم خاکــی، حشــرات و پروتئینهــاي تک ســلولی اشــاره کــرد کــه بــه نســبت منابــع گیاهــی کمتــر مورد توجــه قرارگرفته انـد.

وضعیت پودر ماهی در جهان

امــروزه در جهــان ســالیانه حــدود 7 میلیــون تــن پــودر ماهــی تولیــد میشــود مگــر مواقعــی کــه النینــو آن را بــه 5- 7 میلیــون تــن کاهــش دهــد. تقریبــا از هــر 4 تــا 5 تــن ماهــی یک تــن پــودر ماهــی تولیــد میشــود. در اروپــا 6 گونــه اصلــی به منظـور تولیـد پـودر ماهـی و روغـن ماهـی مورد اسـتفاده قـرار میگیـرد کـه میتـوان آنهـا را در سـه گـروه طبقه بنـدي کـرد. گونه هــاي نامناســب بــراي مصــرف انســانی یــا ماهیهــاي غیرقابل خــوردن ماننــد ســندیل. گونه هایـی کـه پتانسـیل اسـتفاده بـراي مصـرف انسـانی را دارنـد امـا اساسـا بـه دلیـل بـازار محـدود بـراي مصـرف انسـان بــراي تولیــد پــودر ماهــی بــه کار میرونــد؛ ماننــد Sprat Norway ، pout ،کاپلیــن و بلووایتینــگ. گونه هایـی کـه بـراي مصـرف انسـانی اولویـت دارنـد، ولـی مــازاد کل صیــد مجــاز(TAC (و یــا ماهیهــاي نامناســب بــراي مصـرف انسـانی، ممکـن اسـت بـراي تولیـد پـودر ماهـی بـه کار رود ماننـد هرینـگ .در پــرو مهمتریــن گونــه بــراي تولیــد پــودر ماهــی، آنچــوي میباشــد. کشــور پــرو بــه علــت دارا بــودن ذخایــر آنچــوي در آبهـاي پیرامـون خـود بزرگتریـن صیـد جهانـی را داراسـت. پـرو بالغ بـر حـدود 40 درصـد صـادرات پـودر ماهـی و روغـن ماهـی را بـر عهـده دارد. کشـور چیـن بـا توجـه بـه حجـم آبزیپـروري بالا بـازار مهمـی بـراي پـودر ماهـی پـرو محسـوب میشـود.

وضعیت پودر ماهی در جهان

امــروزه در جهــان ســالیانه حــدود 7 میلیــون تــن پــودر ماهــی تولیــد میشــود مگــر مواقعــی کــه النینــو آن را بــه 5- 7 میلیــون تــن کاهــش دهــد. تقریبــا از هــر 4 تــا 5 تــن ماهــی یک تــن پــودر ماهــی تولیــد میشــود. در اروپــا 6 گونــه اصلــی به منظـور تولیـد پـودر ماهـی و روغـن ماهـی مورد اسـتفاده قـرار میگیـرد کـه میتـوان آنهـا را در سـه گـروه طبقه بنـدي کـرد. گونه هــاي نامناســب بــراي مصــرف انســانی یــا ماهیهــاي غیرقابل خــوردن ماننــد ســندیل. گونه هایـی کـه پتانسـیل اسـتفاده بـراي مصـرف انسـانی را دارنـد امـا اساسـا بـه دلیـل بـازار محـدود بـراي مصـرف انسـان بــراي تولیــد پــودر ماهــی بــه کار میرونــد؛ ماننــد Sprat Norway ، pout ،کاپلیــن و بلووایتینــگ. گونه هایـی کـه بـراي مصـرف انسـانی اولویـت دارنـد، ولـی مــازاد کل صیــد مجــاز(TAC (و یــا ماهیهــاي نامناســب بــراي مصـرف انسـانی، ممکـن اسـت بـراي تولیـد پـودر ماهـی بـه کار رود ماننـد هرینـگ .در پــرو مهمتریــن گونــه بــراي تولیــد پــودر ماهــی، آنچــوي میباشــد. کشــور پــرو بــه علــت دارا بــودن ذخایــر آنچــوي در آبهـاي پیرامـون خـود بزرگتریـن صیـد جهانـی را داراسـت. پـرو بالغ بـر حـدود 40 درصـد صـادرات پـودر ماهـی و روغـن ماهـی را بـر عهـده دارد. کشـور چیـن بـا توجـه بـه حجـم آبزیپـروري بالا بـازار مهمـی بـراي پـودر ماهـی پـرو محسـوب میشـود.

وضعیت پودر ماهی در ایران: در ایــران، اولیــن کارخانــه تولیــد پــودر ماهــی در ســال 1327 در شــیلات اســتان هرمــزگان راه انــدازي شــد و اولیــن کارخانــه خصوصـی تولیـد پودر
ماهـی کشـور نیـز در سـال 1367 بـا نـام پـودر ماهـی جنـوب تأسـیس شـد. در حـال حاضـر 47 کارخانـه تولیـد پـودر ماهـی در کشـور بـا ظرفیـت 1200 تـن مـاده اولیـه در روز مشـغول بـه فعالیـت هسـتند. در ایـران پـودر ماهـی عمدتـا از ضایعـات ماهیـان و صیـد ضمنـی کشـتیهاي صیـادي تهیـه میشـود امـا ماهـی کیلـکا در شـمال یکـی از منابـع خـام تأمیـن پـودر ماهـی بـراي کارخانه هـاي پـودر شـمال کشـور بـوده کـه به دلیـل کاهـش ذخایـر آن از سـال 1378 بـه دلیـل هجـوم شـانه دار مهاجــم دریــاي خــزر Mnemiopsis leidyi مشکلاتی را برای ایــن صنعــت بــه وجــود آورده اســت. ذخایــر فانــوس ماهیـان در خلیج فـارس و دریـاي عمـان نیـز از منابـع ارزشـمندي اسـت کـه کمتـر از آن بهره بـرداري شـده اسـت. با این حـال
مـواد اولیـه مورداسـتفاده در صنعـت پـودر ماهـی کشـور 85 درصـد از کیلــکاي صیدشــده در آبهــاي شــمال، ضایعــات کارخانه هــاي کنسـرو ماهـی و فانـوس ماهیـان صیدشـده در آبهای
جنـوب میباشد.

جدول 1: گونه‌های اصلی و سهم کل تولید و صادرات (FAQ Fishtat, 2009)

کشور/ ناحیه بهره برداری	گونه اصلی استفاده شده در تولید	سهم از کل تولید 2007	سهم از کل صادرات 2007
پرو	آنچوی	25%	41%
شیلی	جک ماکرل، آنچوی، ساردین	13%	16%
چین	مختلف	19%	0%
تایلند	مختلف	8%	3%
آمریکا	مانهادن، آلاسکا پولاک	5%	3%
ایسلند	بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ	2%	4%
نروژ	بلو وایتینگ، کاپلین، تریمینگ	3%	1%
دانمارک	سندیل، اسپرات، بلو وایتینگ، هرنیگ	3%	5%
ژاپن	ساردین، پلیچارد	4%	0%
جمع		81%	73%

راهکارهـاي پیشـنهادي بـراي حـل مشـکلات صنعت پـودر ماهـی در ایـران: آگاهـی و پایـش مسـتمر رونـد بـازار تولیـد و سـهم پـودر ماهـی در توســعه آبزیپــروري به عنــوان یــک نهــاده اثرگــذار بســیار ضـروري اسـت و تـوازن کاربـرد آن در قیمـت جیـره غذایی بسـیار مؤثــر بــوده و موجــب محدودیت هایــی در تولیــدات آبزیپــروري میگـردد. در حـال حاضـر چالـش عمـده صنایـع غذایـی آبزیـان پیـدا کـردن منابـع غذایـی پایـدار جایگزینـی اسـت کـه تمـام مواد مغـذي لازم پـودر و روغـن ماهـی را دارا بـوده و عـوارض جانبـی نامطلـوب ماننـد رشـد آهسـته تر و تغییر محتـواي غذایـی محصول نهایــی را بــه حداقــل برســاند تــا آبــزي پرورشــی مطلوبتــري حاصــل گــردد. عــلاوه بــر ایــن بایــد اثــر مــواد جایگزیــن روي اســتانداردهاي پــرورش ماننــد رشــد، ضریــب تبدیــل غذایــی و تأثیــر آن بــر ایمنــی و مقاومــت در برابــر بیمــاري نیــز بررســی شـود. در ایـران بـراي دسـتیابی بـه صیـد پیش بینی شـده برنامـه فانـوس ماهیـان بـا توجـه بـه وجـود ذخایـر فـراوان ایـن ماهیـان در خلیج فـارس و دریـاي عمـان میتـوان مـواد اولیـه بیشـتري در اختیـار کارخانه هـاي تولیـد پـودر ماهـی قـرارداد و بـه ظرفیتهاي پیش بینی شـده تولیـد پـودر ماهـی دسـت یافت. ولـی در آبهـاي شــمال بــه دلیــل هجــوم شــانه دارها امــکان صیــد کیلــکا وجــود نــدارد. تأمیــن نیــاز مــازاد پــودر ماهــی موردنیــاز آبزیپــروري کشـور بـا توجـه بـا رقابـت آن بـا بخـش دامپـروري تنها بـا واردات در جهـت تأمیـن و تـوازن قیمـت کافـی نبـوده نیازمنـد برنامه ریزي در حـوزه صیـد و هماهنگـی برنامه هـاي صیـادي و آبزیپـروري اســت. با این حــال اقدامــات پیشــنهادي همچــون کاهــش واردات به تناســب رشــد صنعــت پــودر ماهــی داخلــی جهــت حمایــت از صنایــع داخلــی، دقــت در مکان یابــی و اســتقرار کارخانه هــاي پــودر ماهــی آتــی، هماهنگ ســازي برنامه هــاي توســعه صیــادي و آبزیپــروري، پایــش تحــولات بــازار و جامع نگــري در ســهم رقبــاي نیازمنــد نهادههــاي آبزیپــروري در کشــور و بسترســازي صــادرات پــودر ماهــی میتوانــد راهگشــاي مشــکلات ایــن صنعــت در ایــران جهــت پیشــبرد آبزیپــروري باشــد کــه ســهم تقاضـاي بیشـتري بـراي آن وجـود دارد.

فصلنامه علمی- تخصصی آبزیان 1398
گروه شیلات